Prof. Dr. Osman Metin Öztürk
Batılı ülkeler askerlerini Afganistan’dan çeker ve diplomatik temsilciliklerini kapatır ya da küçültür iken, Afganistan’ın kuzeyinde, Bedahşan’da da, Taliban’dan kaçan Afgan askerlerinin komşu Tacikistan’a sığındığı, bu suretle Tacikistan’a sığınan Afgan asker sayısının bini aştığı ifade ediliyor[i].
Bedahşah’ın konumu çok stratejik, çok değerli. Çünkü Çin’in Sincan-Uygur Özerk bölgesine komşu; Afganistan, Wakhan koridoru üzerinden Çin’in “sorunlu” bu bölgesine açılıyor.
Afgan askerinin kuzeyde Taliban’dan kaçıp Tacikistan’a sığınması, arkasında ABD’nin olabileceği maksatlı geçişler olabilir. Çünkü ABD’nin, Afganistan’da uzun yıllar kendisi ile çalışmış Afganları, Taliban’dan korumak ve onlardan gittikleri ülkelerde Çin konusunda yararlanmak için, Tacikistan ve diğer Orta Asya Cumhuriyetlerine gönderme çabası akla geliyor. Bir de, şüpheci bakış açısının bir sonucu olarak, kaç yıldır Katar’da Taliban ile görüşen ABD’nin Taliban içerisinde bir damara sahip olabileceği ve bugünlerde Dünya medyasına yansıyan haberlerde ifadesini bulan “kötü” ve “ABD/Batı karşıtı” Taliban algısının ABD’nin bu damarını gizleme (üzerini örtme) amaçlı olabileceği akla geliyor. Tabiatıyla Afganistan’da daha önce Sovyet işgaline karşı başlatılmış İslami direnişin merkezinde ABD’nin olduğunu, Taliban’ın o zamanki ABD merkezli İslami direniş sürecinin bugüne yansıması olduğunu, daha yakın tarihte ABD’yi IŞİD ile ilişkilendiren iddiaları da hatırlamak gerekir.
ABD, 40 yıldan fazla bir süredir İslam Dünyası ile, Müslümanlar ile, “bu şekilde” oynuyor, İslam Dünyasını ve Müslümanları “bu şekilde” kullanıyor. Bu oynama ve kullanım, uluslararası ilişkilerin olağan/yerleşik/meşru uygulamalarının dışına taşan, hukuk dışı, ahlak dışı, insanlık dışı, çok “kirli” bir oynama ve kullanım… 40 yıldan fazla bir süredir, İslam Dünyası ve Müslümanlar, ABD’nin, politik, ekonomik ve askeri çıkarları için bu şekilde kullanılıyor. Mensubu oldukları dinin değerlerini hiçe sayan, nefis hâkimiyetinden yoksun Müslümanlar… Dün vardı, bugün de var. ABD de ne yapıyor, kullanıyor, kullanmaya devam ediyor, edecek… Tacikistan ile ilgili gelişmeye bakarken her şeyden önce bunları görmek gerekir.
Tacikistan, hem Afganistan’a, hem de Çin’e komşu, şu anda sönmüş-geride kalmış gözükse de bastırılmış olarak bekleyen ciddi sorunlara sahip bir ülke, söz konusu gelişmeler ile birlikte kuvvetle muhtemel o sorunlar Tacikistan’da yeniden gündeme gelecek ve başkent Duşanbe ülke genelinde yine kontrolü kaybedecek… Bu, Çin karşısında ABD’nin işine gelen Tacikistan tablosu… Bir de, Tacikistan’ın yeniden sorunlu bir ülkeye dönüşmesinin komşuları ile sahip olduğu sorunları yeniden canlandırması, sorun ihracı var ki, bunlar da ABD’nin bölgede istifadesine açık olacaktır. Bunlardan, Tacikistan’da baş gösterecek sıkıntının, sadece bu ülke ile sınırlı kalmayacağı, Çin’i, Rusya’yı ve diğer Orta Asya ülkelerini de içine alan oldukça geniş ve ciddi bir sıkıntıya dönüşebileceği çıkıyor.
Onun içindir ki, ABD ile ilişkilendirilebilen Tacikistan konusundaki gelişmeyi sadece Çin’e yönelik olarak görmek, eksik bir bakış açısı olacaktır. ABD, sadece Çin ile karşı karşıya değildir, Rusya ile de karşı karşıyadır. Moskova’nın gözünde, Tacikistan Rusya’nın “arka bahçesi”dir. Ve küresel ısınmanın etkisinde öne çıkan uzakdoğu topraklarının ve Arktik kıyılarının, buraların yer altı ve yer üstü kaynaklarının korunmasındaki güçlük şimdilerde pek gündeme gelmese de giderek Rusya için ciddi bir soruna dönüşecek gözükmektedir. Demek istediğim, Tacikistan ile ilgili gelişmeleri Rusya’ya yönelik olarak da görmek gerekir. Rusya’nın büyük ülkesi, “potansiyel” Çin tehdidinden sonra, ABD tehdidi ile de karşı karşıya kalabilecektir. Dolayısıyla Tacikistan ile ilgili gelişmeye, Pekin kadar, belki Pekin’den daha fazla, Moskova ilgi gösterecektir diye değerlendiriyorum.
Şurası önemli: Rusya ve Çin, bugün ABD karşısında aynı paydada gözüküyor olabilir, buradan hareketle Moskova’nın ve Pekin’in ABD karşısında birlikte hareket etmeleri (dayanışma içine girmeleri) beklenebilir. Ancak gelişmelere bakarken bunun tek çıkış noktası olarak alınması hatalı olacaktır. Çünkü insanın aklına II. Dünya Savaşına dair gizli anlaşmaları çağrıştıran bir sürecin “kalın perdeler gerisinde” yaşanıyor olma ihtimali de geliyor. “Kalın perde”nin gerisinde Rusya, Çin ve ABD arasında yaşanan bir şey var mı, ya da ne yaşanıyor, bilmiyoruz. Fakat uluslararası ilişkilerin yakın tarihi, bize bunların olabileceğini söylüyor. Uluslararası ilişkilerde “olmaz”, “olamaz” diye bir şey yoktur, her şey mümkündür, yeter ki ülke çıkarı onu gerektirsin…
6 Temmuz 2021
[i] Cumhuriyet, 06.7.2021, s. 7-https://www.bbc.com/news/world-asia-57720103, 06.7.2021.